Alternatif bir Yeşil Alan Modeli Olarak Otopark Üstü Park ve Bahçeler İstanbul Esenler Nene Hatun Parkı Örneği

10 Mayıs 2011 | TEKNİK MAKALE 32. Sayı (Mayıs - Haziran 2011)

Yrd. Doç. Dr. Yıldız AKSOY / Bahçeşehir Üniversitesi Begüm SABİTOĞLU / İBB Projeler Müdürlüğü
Giriş
Günümüzde İstanbul’la ilgili olarak akla gelen sorunların başında, otopark ve yeşil alan sorunları gelmektedir. Uzun yıllar ihmal edilen yatırımlar, yanlış uygulamalar ve plansız çalışmalar sonucu İstanbul halkının yeşil alan ve otopark ihtiyacına yeterli biçimde cevap verilememiştir. Kent ölçeğinde gerçekleştirilen Mimarlık ve Peyzaj Mimarlığı faaliyetlerinin otopark ve yeşil alan ihtiyacı ile doğrudan veya dolaylı olarak bir bağlantısı olduğundan, son yıllarda birden fazla işleve sahip tasarımlar uygulanmaya başlanmıştır. Çok yönlü işlevlere sahip tasarım çalışmalarından biri de otopark üstü peyzaj tasarım projeleridir. Otopark üstü park ve bahçe düzenlemeleri otopark işlevi ile park ihtiyacını karşılarken, yeşil alan işlevi ile şehirdeki aşırı sıcaklık etkilerini, yüzeysel akışı, su kalitesini de düzenlemektedir. Ve halkın rekreatif ihtiyacını karşılayan park ve bahçe görevini de yerine getirmektedir.

İstanbul Esenler Nene Hatun Parkı’nın Peyzaj Tasarım İlkeleri Açısından İrdelenmesi
Nene Hatun Yeraltı Otoparkı’nın üstüne park veya bahçe yapılacağına, projelendirme aşamasında karar verilmiştir. Parkın peyzaj  tasarımı yapılırken taşınabilecek ağırlık göz önünde bulundurulmuştur. Yağmur ve kar sularının ağırlığı, bitki toprağının kuru ve suya doymuş hallerinin ağırlığı, insan yoğunluğu, peyzaj projesi hazırlanırken dikkate alınmıştır. (Koç ve Gültekin, 2010, s.179)

Alan Analizinin Yapılması
Tasarımda ilk aşama, alanın detaylı bir planının kağıt üzerine çizilmesidir. Alan analizinin yapılmasında güneş ışığının geliş açısı, esen rüzgarın yönü, toplam yağış miktarı, alanın yüzeyinin eğimli olup olmaması, çevre binaların fonksiyon ve karakterleri, manzaraya sahip noktalar, alanda perdeleme gerektiren görüntülere ihtiyaç olup olmayacağı, yapılacak olan düzenlemenin maliyetinin ne kadar olacağı gibi soruların cevaplandırılması, analizin yapılmasında önemli rol oynamaktadır.

Fonksiyonların Belirlenmesi
Otopark üstü park ve bahçelerin peyzaj tasarımı mimari tasarım ve bitkisel tasarım olarak ele alınıp fonksiyon alanları belirlenmektedir. Nene Hatun Parkı’nda tiyatro, gösteri ve mini konser verilebilecek şekilde anfi-tiyatro, çocuk oyun alanına yer verilmiştir.

Esenler ilçesi, Nenehatun Mahallesi’ndeki yeraltı otoparkı ve park düzenleme projesinde yeraltı otoparkın üst yüzeyinin bir kısmı otopark alanı, bir kısmı park alanı olarak kullanılmaktadır.

Otopark üstü park ve bahçelerin bitkisel tasarımı, entansif ve ekstansif olarak iki şekilde yapılmaktadır. Entansif bitkilendirmelerde çim, yer örtücü, ağaçcık ve ağaçlardan oluşan bitkilendirme söz konusudur. Entansif, kelime anlamı olarak yoğun anlamına gelmektedir. Bu tip bitkilendirmeler, sıklık olarak yoğun olmasa da toprak kalınlığı, kullanılan bitki türleri ya da kullanılan sistemler olarak yoğundurlar. (Koç ve Gültekin, 2010, s.203 ; Ekşi, 2006, s. 27) Entansif düzenlemeler yüksek düzeyde bakım gerektirirler ve öncelikle estetik amaçlara yönelik olarak düzenlenirler.

Ekstansif bitkilendirmelerde, bodur çalılar, tek yıllık ya da çok yıllık yabani otlar ve çayır örtüsü kullanılmaktadır. Ekstantif, kelime anlamı olarak seyrek anlamına gelmektedir. Alanı tamamen bitkiyle kaplayacak kadar sık bitkilendirmelerdir. Gerek toprak kalınlığı gerekse sistem olarak çok karmaşık değillerdir. Seçilen türler genellikle kuraklığa ya da su içinde kalmaya dayanıklı, rejenerasyon yeteneği yüksek, az bakım gerektiren, alçak boylu bitkiledir. Sığ ve az verimli topraklarda yaşayabilen ve yatay yönde gelişen bitkilerdir. (Koç ve Gültekin, 2010, s.204; Ekşi, 2006, s. 27).

Ekstantif bitkilendirmenin avantajları: yapı üzerinde ekstra bir desteklemeye gereksinim duyulmaz, yapı üzerine yük olarak gelen ağırlık düşüktür; geniş alanlar için uygundur; 0-30° eğime sahip alanlar için uygundur; bakım gereksinimi düşüktür ve uzun ömürlüdür; genellikle sulama ve özel bir drenaj sistemine gerek kalmaz; daha az teknik uzmanlık gerekir; sonradan oluşturulan çalışmalar için uygundur; vejetasyonun kendiliğinden gelişmesi için uygun ortam oluşturur; nispeten daha ucuz ve daha doğal görünüme sahiptir.

Ekstantif bitkilendirmenin dezavantajları: daha az enerji etkinliği gerektirir ve yağış sularının daha az tutulmasını sağlar; bitki kullanımına ilişkin sınırlı seçim olanağı sunar; genellikle rekreasyon ve diğer kullanımlara yönelik ulaşılabilirlik yoktur; çekiciliği yoktur, daha çok ekolojik amaçlarla oluşturulurlar (Çelik, 2008, s.25).

Esenler Nene Hatun Parkı’nın peyzaj tasarımında ekstantif bitkilendirme yapılmıştır.

Yük Taşıma Kapasitesinin Tahmin Edilmesi
Otoparkın konstrüksiyonunun, yapılacak peyzaj tasarım çalışması ile gelecek yükün (toprak ve bitki yükü) ağırlığını taşıyacak kadar güçlü olması gerekmektedir. Islak toprağın kuru toprağa oranla yaklaşık iki kat daha fazla ağırlığa sahip olduğu dikkate alınarak, ağırlığı daha fazla olan yüklerin taşıyıcı kolonlar üzerine dağıtılması, hafif toprak karışımlarının kullanılması ve toprak tabakasının altında yüksek yoğunluğa sahip strafor blokları kullanılarak boşlukların oluşturulması gereklidir (Barış M.E., Yazgan M.E.ve Erdoğan E., 2003, s.11).
Düşük taşıma kapasitesine sahip olan yüzeylerde çim bitkilerinin ve diğer alçak boylu bitkilerin çok ince bir yetiştirme ortamı tabakası üzerinde (10-15 cm) kullanılmasıyla, beton veya bitüme oranla daha hoş bir yüzey oluşturularak, ekstantif bitkilendirme Nene Hatun Parkı için kullanılmıştır. Nene Hatun Otoparkı’nın yük taşıma kapasitesi hesaplanırken peyzaj düzenleme sonrasında oluşacak yük miktarı dikkate alınarak hesaplanmıştır.
Değişik yapı üzeri bahçelerin yüzeylerinin yaklaşık doymuş ağırlıkları: Çakıl yüzeyi 90-150 kg/m2, döşeme tabakası 160-220 kg/m2, araç yüzeyi 500 kg/m2den başlamaktadır. Ekstantif bitkilendirmede yüzey 60-150 kg/m2, entansif bitkilendirmede yüzey 200-500 kg/m2dir (Barış M.E., Yazgan M.E.ve Erdoğan E., 2003, s.11).

Su Yalıtımının ve Drenajın Sağlanması
Yapı üzeri bahçelerin tipik kesiti, alt tabakadan başlayacak şekilde sıralanırsa; su geçirmeyen örtü, yapının kuru olmasını sağlayacak yalıtım tabakası ve köklerin su geçirmeyen örtüye girmesini önleyecek kök bariyeri şeklindedir.

Su geçirmeyen örtü, iki amaca hizmet eder. Bunlardan biri, yapıda çatlakların oluşmasını önlemek, diğeri de toprakta bitki gelişimini sağlayacak yeterli miktarda suyun bulunmasını sağlamaktır. Bitki kökleri asit salgıladığında, su geçirmeyen örtü kendisinden beklenen bu fonksiyonları yerine getiremeyecek biçimde zarar görür.

Yalıtım tabakası ve kök bariyeri tabakasının en üstünde drenaj tabakası yer alır. Drenaj tabakası çakıl, mıcır veya plastik gibi malzemelerden oluşabilir. Drenaj tabakasının fonksiyonunu yerine getirebilmesi için toprağın iyi bir biçimde havalandırılması ve bu tabakanın drene edilmesi gereken su ile temas etmesi sağlanmalıdır. Gerekli durumlarda bakımının yapılabilmesi için drenaj noktalarının ulaşılabilir olması gerekmektedir.

Drenaj tabakasının görevi, bitki örtüsünden ve filtre tabakasından sızan yağmur ya da sulama suyunun fazlasını drene etmektir. Drenaj tabakasının üst kısmına yerleştirilecek bir jeotekstil ya da filtre örtüsü, suyun drenaj tabakası tarafından emilmesine izin veren çok küçük toprak partiküllerinin suyla birlikte akmasını engeller. En üst tabakada ise bitki yerleştirilmek üzere toprak tabakası ile bitki örtüsü yer alır. Nene Hatun Parkı’nın drenaj tabakasında çakıl, ara tekstil malzemesi olarak keçe, ayırıcı katman olarak jeotekstil malzemesi kullanılmıştır.

Uygun Bitki Türlerinin Seçimi
Yapılan düzenlemelerde kullanılacak bitkiler, doğal drenaj koşullarından mahrum olarak yetiştirilir. Alana getirilecek bitkilerin, bu ihtiyaçlarını yapay yollarla karşılaması gerekir. Şiddetli esen rüzgar ve yazın güneşin kuvvetli sıcak etkileri, transpirasyonu büyük ölçüde artırır. Buna karşılık otopark üstü park veya bahçelerde sınırlı ortamda gelişme fırsatı bulamayan kökler, yüksek su sarfiyatını karşılamakta güçlük çeker (Sinan, 1995, s. 68).
Bu nedenle Nene Hatun Parkı’nın bitkisel tasarımında kullanılan bitkilerin güçlü ve kuraklığa dayanıklı olmasına dikkat edilmiştir. Kuraklık, ısı, rüzgar ve soğuk gibi ekstremlerde uzun süre canlılığını sürdürebilecek güçlü dekoratif bitkiler leylandii (cupressocyparis leylandii), servi (cupressus sp.) gibi ibreli bitki türlerine yer verilmesine rağmen, alanda yalancı akasya (robinia pseudoacacia) gibi türlere de yer verilmiştir.

Toprak ve Yetiştirme Ortamının Seçimi
Bitki yetiştirme ortamı, bitkiye zararlı olmayan ve zaman içinde bitki için zararlı olabilecek maddeler üretmeyen materyalden oluşmalıdır. Bu materyal değişmeyen bir strüktüre sahip ve fiziksel-kimyasal etkilere karşı dayanıklı olmalıdır. Karışımı oluşturan katı materyal, su depolaması ve hava geçirgenliğini sağlayacak oranda boşluk hacmine sahip olmalıdır (Sinan H., 1995, s. 24).

Toprak ıslandığında ağır olduğundan, otopark üstü park ve bahçelerde genellikle yüksek kaliteli hafif kompost karışımları ve geri dönüşüm materyallerinin kullanımı gerekmektedir. Nene Hatun Parkı’nda 10-15 cm’lik toprak derinliğinde yüksek kaliteli hafif kompost karışım kullanılmıştır. Geçirgen, su ve havayı tutma özelliğine sahip, ısıya-donmaya ve çözülmeye dayanıklı, besin maddelerince zengin ve iyi bir kök gelişimi sağlamaya izin veren yapıda toprak serilmiştir.

Su Tutma Oranı ve Sulama Gereksiniminin Hesaplanması
Otopark üzeri park veya bahçelerde kullanılacak sulama yöntemine dikkatli bir şekilde karar verilmesi gerekir. Ekstrem koşulların hakim olduğu otopark üzeri park ve bahçelerde, kuvvetli rüzgar ve sıcaklık etkileri tranprasyon olayını artırmaktadır. Sınırlı yetişme tabakası içinde iyi gelişme olanağı bulamayan bitki kökleri, yüksek su sarfiyatını karşılamakta güçlük çekerler. Özellikle vejetasyon süresi içinde, yağış almayan bölgelerde uygulanan düzenlemelerde özel bir sulama sisteminin kurulması şarttır (Çetinman, 2003, s.37).
Nene Hatun Parkı’nda sulama sistemi olarak nem sensörleri kulanılmıştır. Nem sensörleri, yetişme ortamı profili içerisine yerleştirilir ve toprağın belirli bir oranın altında kuruması durumunda bir selenoid valfi harekete geçirerek sulamayı başlatır.

Güvenliğin ve Diğer Düzenlemelerin Sağlanması
Nene Hatun Parkı, Esenler Belediyesi’nin sorumluluğunda olup, yeraltı otoparkının güvenliği İSPARK tarafından, parkın güvenliği ise Esenler Belediyesi Park ve Bahçeler Müdürlüğü’nün sorumluluğunda özel bir şirket tarafından sağlanmaktadır. Park alanında iki adet güvenlik kulübesi bulunmaktadır. Park alanında görev yapan güvenlik elemanları gün içerisinde vardiyalı sistemle çalışmakta olup, park, günün her saatinde güvenli bir şekilde kullanılmaktadır.

Bakım ve Yönetimin Sağlanması
Yetişme ortamının sınırlı olması ve ekstrem koşullar nedeniyle otopark üstü peyzaj düzenlemelerinin başarılı olabilmesi için iyi bir yönetim sistemi gerekmektedir. Entansif düzenlemelerde en bilinen sorun, sulama hataları nedeniyle ortaya çıkan nem koşullarıdır. Buna ek olarak drenaj hatalarında ortaya çıkan yetersiz havalanma ve bitkilerin gübrelenmemeleri sonucu ortaya çıkan besin maddesi veya maddeleri eksikliğidir. En temel sorun, vejetasyon geliştiğinde ortaya çıkan sulama ve drenajın yeterli kapasitede olmamasından kaynaklanmaktadır. Entansif düzenlemeler ise iyi bir drenaj sisteminin oluşturulmasını gerektirdiğinden, bitki yetişme ortamının her yıl gübrelenmesine önem verilmelidir (Barış M.E., Yazgan M.E.ve Erdoğan E., 2003, s.13).

Nene Hatun Parkı’nda bakım işleri genel olarak sulama, gübreleme, budama, havalandırma, destekleme, yeniden bitkilendirme, belleme, bitki artıklarının temizlenmesi, drenaj sisteminin bakımı, sulama ve aydınlatma ekipmanlarının tamiri ve bakımı gibi çalışmalar şeklinde yıllık, aylık ve haftalık olarak yapılmaktadır.

Maliyetin Hesaplanması
Otopark üstü park ve bahçelerin yatırım maliyeti, taşıma kapasitesinin artmasıyla doğrudan bağlantılıdır. Yapılan düzenlemede kullanılacak ekipmanların ağırlığı artıkça maliyet yükselir. Ekstantif bitkilendirme yapılmış bir düzenlemenin maliyeti ile aynı yere düzenleme yapılmadığındaki maliyet arasında 3 kat fark olduğu, incelenen kaynaklarda görülmüştür. Fakat yalıtımın iyi olmasından dolayı sağlanan enerji tasarrufu ve çatı ömrünün uzaması gibi faktörlerden uzun süreli getirilerin bu maliyeti düşüreceği söylenebilir. Maliyet hesabı; yapısal düzenlemeleri, güvenlikle ilgili uygulamaları, sulama ve yönetim gereksinimlerini içermelidir (Barış M.E., Yazgan M.E.ve Erdoğan E., 2003, s.13).
Esenler Nenehatun zemin altı otoparkı ve üzeri park düzenleme projesinin yaklaşık maliyeti 5 milyon TL’ dir (Projeler Müdürlüğü).

Esenler Nenehatun Parkı’nın Peyzaj Tasarım Projesinin ve Uygulamasının Değerlendirilmesi
Nenehatun Parkı, Esenler Belediyesi tarafından, 2010 yılında yaklaşık 4900 m²lik alan üzerine kurulmuş bir otopark üzeri parktır.

Esenler ilçesinde otopark üstü park olarak tasarlanmış ve uygulanmış bir park olması nedeniyle bir ilk örnek olma özelliğini taşımaktadır. Esenler Nenehatun Zemin Altı Otopark ve Parkı’nın uygulama projelerinin ihalesi Form 13 Mimarlık Ltd. Şti. tarafından alınmıştır. Peyzaj uygulama projeleri Digma Peyzaj Ltd. Şti. tarafından hazırlanmıştır.

Tasarım Özellikleri: Nenehatun Parkı’nın temel öğesinin otopark üstü park olmasından dolayı otopark üstü park ve bahçe düzenlemelerinin aşamaları parkın ana kurgusunu oluşturmuştur. Tasarlanan yapıların mümkün olduğunca kalıcı bir ifadeye sahip olmalarının yanı sıra, mimari dil açısından simgesel olmalarına çalışılmış; çoğunlukla yeşil renk kullanılmıştır.

Alanın tasarımında ayrıca benimsenen genel prensip belli aktiviteleri birbirinden koparmadan, birbirinden ayırmaya çalışmaktadır. Parkın ana karakteri mimari özelliklerin dominant olmasıdır.
Değerlendirme: Projenin ana karakterinin bir peyzaj çalışması olmasından ziyade bir mimari çalışma olduğu görülmektedir. İşveren olan Esenler Belediyesi yetkilileri tarafından otopark üstü park olduğu için mimari çalışma olarak vurgulanmaktadır. Proje genelinde, insan, yeşil alan ve yapısal alan dengesi çok iyi sağlanamamıştır. Uygulama Çalışmaları: Nenehatun Parkı’nın uygulama çalışmalarına 2009 yılında başlanmış olup, 2010 yılında ise tamamlanarak halkın kullanımına açılmıştır. Park ve otopark alanı tasarlanırken engelli vatandaşlar da düşünülerek planlanmıştır. Eğimler uygun ölçülerde yapılarak engelliler için rahat ulaşılabilirlik sağlanmıştır.

Sonuçlar ve Öneriler
Esenler Nene Hatun Park örneğinde görüldüğü gibi kentlerdeki yeşil alanların ve otopark ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla tasarlanmış ve uygulanmış otopark üstü park ve bahçeler, hem uygulandığı alanın görsel niteliklerini iyileştirir hem de uzun vadede gidilecek önemli yerler haline gelirler.
Günümüzde İstanbul gibi büyük kentlerimizde yeşil alanların hem niceliksel hem de niteliksel yetersizliğini ve otopark sorunlarını çözümlemek ancak doğru stratejilerin belirlenmesi ile mümkündür. Aynı zamanda belirlenen stratejilere ısrarla uyulması zorunlu olmalıdır. İstanbul kentinin gelişimi izlendiğinde ortaya çıkan sonuç, doğru kararların belirlenmiş olduğu, fakat kent gelişiminde bu kararlara uyulmadığı gerçeğidir. Bu sebeple İstanbul’un kentsel gelişimi ile yeşil alan gelişimini paralelleştirmek zorunludur. Özellikle Esenler örneğinde görüldüğü gibi nüfusun yoğun olduğu, yeşil alanların ve otopark sorunlarının fazla olduğu ilçelerde otopark üstü park ve bahçe çalışmalarına hızla yer verilmelidir.

Özellikle yeni yerleşime açılacak bölgelerde kamu elindeki arazilerin otopark üstü park ve bahçe olarak belirlenmesi; doğal yönden önem taşıyan ve bu sebeple korunması gereken alanların saptanması ile yeraltı otoparkı ve yeşil alan kullanımı için ayrılması ve gerekli kamulaştırmaların yapılması zorunlu hale gelmelidir.

Nenehatun Parkı, otopark üstü park ve bahçe peyzaj tasarım ilkelerine gore değerlendirildiğinde: Nenehatun Parkı örneğinde olduğu gibi otopark üstü park ve bahçelerin çevresine ekolojik, ekonomik ve estetik faydalar sağladığı ve zamanla kent ekosistemine olumlu katkılar meydana getirdiği görülmektedir. Toz partiküllerinin tutulması, gürültüyü engellemesi ve azaltması, yağmur sularını tutması, dolu ve ısı akımlarından otoparkın üst yüzeyini koruması, yalıtım yatırımlarının daha ekonomik olmasına imkan sağlaması, konut ve yaşam kalitesinin yükselmesi, görsel etkiden dolayı çevredeki binaların değerini artırması otopark üstü park ve bahçelerin ekolojik ve ekonomik işlevlerinin olumlu yönde etkilendiğinin bir göstergesidir. Nenhatun parkı hem otopark ihtiyacının karşılanması hem de rekreatif ihtiyaçların karşılanması nedeniyle, ihtiyaçlarla uyumlu olarak kullanılabilir şekilde tasarlanmıştır. Esenler ilçesinde mevcut olan diğer park alanları içinde bir bütünlük yaratmakta ve yaya bağlantı düzeni ile güvenli ulaşım olanakları sağlamaktadır.

Kullanıcıların otopark ihtiyacının karşılanmasının yanısıra rahat ve huzur veren bir dinlenme ortamı olarak da tasarlanmıştır.

Otopark üstü park ve bahçeler için yapılan proje ve uygulamalar, daha sonraki yıllarda bakım ve devamlılık anlamında sorunlar çıkarmamalı ve mekanizasyona imkan verecek yapıda tasarlanmalıdır. Nenehatun parkı bu anlamda başarılı bir planlamaya sahiptir.

Kaynaklar

• Barış M.E., Yazgan M.E. ve Erdoğan E., 2003, Çatı Bahçeleri, Ankara: SASBÜD.
• Çetinman M., 2003, Kentlerde Alternatif Bir Yeşil Alan Modeli Olarak Çatı ve Teras Bahçelerinin İrdelenmesi: Adana Kenti Örneği, Yüksek Lisans Tezi.
• Çelik C., 2008, Peyzaj Mimarlığında Çatı ve Teras Bahçeleri İstanbul Kentinden Uygulama Örnekleri, Lisans Tezi, Bartın: Bartın Üniversitesi FBE.
• Ekşi M., 2006, Çatı ve Teras Bahçelerinde Kullanılan Konstrüksiyon Elemanları ve Yeni Yaklaşımlar, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi FBE
• Koç Y., Gültekin A. B., 2010, Sürdürülebilir Çatı ve Cephe Sistemleri, 5.Ulusal Çatı & Cephe Sempozyumu
• Sinan H., 1995, Trabzon Kenti İçin Alternatif Bir Yeşil Alan Modeli Olarak Çatı Bahçeleri, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, Karadeniz Teknik Üni. FBE.

 

---

R E K L A M