1.GÄ°RÄ°Åž

Bu bölüm kapsamında ekolojik ve çevreye duyarlı tasarım kavramları açıklandıktan sonra, sürdürülebilirlik kavramı üzerinde durulacak ve doğal kaynakları tüketmeden insanların konforunu sağlayacak, ekolojik dengeyi bozmayacak tasarımlar yapılmasında mimarların sorumluluklarına değinilecektir.

1.1 Ekolojik ve Çevreye Duyarlı Tasarım Kavramları

Genel anlamda çevreye duyarlı tasarım, ana ölçüt olarak ekolojik ve sürdürülebilir ilkelere uygun olarak tasarlanmış yeni binalardır. Bütün canlıların bir arada yaşamasının gerekliliği ilkesine dayanır. Amaç, kaynakların optimum kullanımı ile çevreye verilen zararı en az düzeyde tutmak ve çevreyle uyum içinde var olmaktır. Mimariyle yaratılacak yapay çevre, ekolojinin bütününde sağlıklı bir döngüyü sağlayacak şekilde ele alınır. Tasarım, şantiye, yapım, kullanım ve yıkım aşamalarının tümünü kapsar (1).

Binalar, çevre kirliliğinde diğer ürünlere göre çok fazla sorumluluğa sahiptir. Enerjinin kullanımına bağlı olmak üzere, endüstrileşmiş ülkelerde zehirli gazların yaklaşık yarısı binalara bağlıdır. Binalar, ayrıca asit yağmurları, ozon tabakasındaki delinme gibi küresel çevre problemleri ile de doğrudan sorumludur. Binaların yerel çevreye, kirliliğe yol açarak, toprağa müdahale edip yer şekillerini bozarak olumsuz etkisi olabilir. Böylece binanın nasıl tasarlandığı ve yapım işleminin nasıl yapıldığı büyük önem kazanır. Mimarinin koyacağı tavır, belli ilkelerin belirlenmesini gerektirir (2). Mimari anlamda ekolojik olmak için tasarım ve yapımda dikkat edilmesi gerekenler:

- Tasarımda; fonksiyon, strüktür, estetik vb. gibi mimari kaygılarla birlikte enerji kullanımı da dikkat edilmesi gereken baÅŸlıca unsur olarak ele alınmalıdır.

- Mevcut ürünleri yeniden deÄŸerlendirip, deÄŸiÅŸik biçimlerde ve birden çok amaca hizmet edebilecek ÅŸekilde kullanmaya çalışmak bir amaç olmalıdır.

- Mevcut dış sistemlere ve malzemelere bağımlı, yapım ve iÅŸletim kayıpları yaratan inÅŸaat ve enerji sistemleri yerine yerel olanakları deÄŸerlendiren ve kendine yetebilen sistemler tercih edilmelidir.

- Åžehir planlama ve mimari ölçekteki her türlü ulaşımı, yatay ve düşey sirkülasyon yollarını en kısa boyuta indirmek, insan ve çevre saÄŸlığına en büyük yardımdır.

- Geri dönüştürülebilen malzeme kullanmaya özen gösterilmeli, seçilen malzemelerin elde ediliÅŸleri sırasında harcanan enerji dikkate alınarak malzeme seçilmelidir (3).

Yeni bin yılda da ekolojik tasarım ilkelerini göz önünde bulunduran binaların yapımı hız kazanmaktadır. ABD'de 2010 yılına kadar 1 milyon "sıfır net enerjili bina" yapılması hedeflenmektedir. Ekolojik yapı, sağlıklı bir yapı, doğal malzemelerin kullanıldığı, az enerji tüketen ve bu enerjiyi de doğal güneş ışığı ile elde eden, bakımı kolay ve ekonomik yapıdır. Konstrüksiyon ve kullanılan malzemenin, toksik maddeler içeren endüstriyel yapı malzemeleriyle değil, insanın doğasına uygun sağlıklı malzemelerle yapılması esasına dayanır. Malzeme seçiminin yanı sıra planlamada ele alınması gereken önemli noktalardan biri de "havalandırma" ve "gün ışığı"dır. Hijyen bir ortamın ışığı, güneşi ve havayı içeri alması gerekir. Pasif güneş ışığından yararlanabilmek için çatılar doğu-batı yönünde konumlandırılmalı, yapının en geniş cephesi güneye yönlendirilmelidir (4). Tasarımsal anlamda ve uygulama aşamasında alınması yapılması gerekenleri çoğaltmak mümkündür. Bu da ancak tasarımın bütünselliğiyle olabilecektir. Christopher Alexander, tasarımın bütünselliğini "A Pattern Language" adlı kitapta analitik olarak irdelemiştir. Ekolojik döngünün sürekliliği açısından, doğaya yapılan müdahaleleri,n sonuçları önceden tahmin edilebilir biçimde tasarlanmaları gerektiğini vurgulayan Alexander, eserinde, kentsel ölçekten insan ölçeğine bir tasarım bilincini formüle etmektedir (5).

1.2. Sürdürülebilirlik Kavramı ve Sürdürülebilir Mimarlık

Sürdürülebilirlik ekoloji, çevre ve enerji gibi kavramlarla birlikte kullanılan günümüzün önemli olgularından biridir. Sürdürülebilirlik, "bir yandan doğal kaynakların kullanımına devam edilirken, öte yandan bu kaynakların gelecek nesiller tarafından da kullanılabilmesini güvenceye almak için korunması" şeklinde tanımlanmaktadır (6).

Sürdürülebilir gelişme kavramı ilk kez Dünya Çevre ve Gelişme Komisyonu (WCED) tarafından, 1987 yılında yapılan toplantı sonrası yayımlanan "Ortak Geleceğimiz" başlıklı raporda kullanılmış ve "bugünün gereksinmelerini, gelecek kuşaklarında kendi gereksinmelerini karşılama olanaklarını ellerinden almadan karşılamak" olarak tanımlanmıştır. Sürdürülebilir mimarlık, içindekilere güvenli ve konforlu mekanlar sunarken; doğal kaynakların kullanımını minimize ederek çevreye saygı gösteren bina tasarımını tanımlar. Bu durumda mimarlığın, sürdürülebilir gelişme boyutunda ele alınması gerekmektedir. Sürdürülebilir gelişmeye mimarinin katkısı, sürdürülebilir binalar tasarlamak, inşa etmek, yapımın her aşamasında sürdürülebilirliğin ilkelerine uyumu takip etmek ve kullanım sonunda da süreci devam ettirmekle gerçekleşecektir (7).

Mimaride sürdürülebilirlik; yenilenebilir kaynakların kullanımını, enerji etkin teknolojileri, doğaya saygın malzemelerin kullanımını, geri kazanım ve yeniden kullanım faaliyetlerini, tasarım ve yapımın her evresinde tüm bunları kapsayarak ekolojiyi düşünmeyi esas alır. Ekolojik ve sürdürülebilir yaklaşımlar olarak ortaya konan, günümüzün ve geleceğin yapı anlayışına yön veren ve bu alanda örnek olan projelerin genel hatlarıyla öncelikli beş temel ilke üzerine kurulu oldukları görülmektedir.

- Sağlıklı Yapay Çevre: Topoğrafyayla uyum sağlanır, çevrenin eski doğal yaşamı yeniden canlandırılır, yapay bir eko sistem oluşturma bilinciyle çalışılır. Zehirli hammadde ve zararlı gazlar içermeyen yapı malzemeleri ve bina sistemleri kullanılır.

- Yeterli ve Verimli Enerji Sistemleri: Uygun yaÅŸam koÅŸulları oluÅŸturulurken, kullanılan enerjinin en az düzeyde tutulması için gerekli önlemler alınır. Isıtma, aydınlatma ve soÄŸutma sistemleri enerjiyi az kullanan ya da koruyan yöntem ve ürünlerden oluÅŸturulur.

- Ã‡evreye Duyarlı Yapı Malzemeleri: Ãœretiminde, uygulamada ve kullanımda az enerji gerektiren, çevreye zararlı atık vermeyen ve geri dönüşümü olan yapı malzemesi ve ürünleri kullanılır.

- Ã‡evre Duyarlı Form: Bina formu ve mekan organizasyonu yerin yapısına ve bölgenin iklim özelliklerine göre tasarlanır. Ekolojik yapıya saygılı olunur. Bina içi konfor koÅŸulları enerjinin akılcı ve verimli kullanılmasıyla saÄŸlanır.

- Akıllı Tasarım: Mekan kullanımı, sirkülasyon, bina formu, mekanik sistemler ve konstrüksiyon birbirleriyle verimli, hızlı, uyumlu ve uzun ömürlü çalışacak ÅŸekilde tasarlanır (8).

Bu ilkeler doğrultusunda sürdürülebilir tasarımın, enerji kaynakları ve enerji kullanımıyla da içi içe olduğu açıkça görülmektedir. Çevre kirliliğini en aza indiren, ayrıca yöresel yaşama, yapı kültürünün korunmasına ve mimariye olumlu etkileri olan ekolojik yapılar, kullanıcılara daha sağlıklı ve güvenilir özgün yapı hizmeti vermektedir. Ekolojik yapıların, tüm bu faydalı tarafları göz önüne alındığında, tasarım ilkelerinde de vurgulanması gereken önemli noktalar olduğu göze çarpmaktadır. Bunlar:

- Yapma çevrenin tasarımında ve kullanımında doÄŸal kaynakların zarar görmesini en az seviyeye indirmek

- Mevcut topografyaya (toprak, su, hava, yeÅŸil alan) uygun bir yaklaşım ile binaların konumlandırılması

- DoÄŸa ile uyumlu tasarlama, iklim ÅŸartlarına ve topografik özelliklere uyumlu tasarım gerçekleÅŸtirme

- Geri dönüşümlü malzeme kullanımı

- Fonksiyonel mekan gruplarının yataydaki tasarımda sirkülasyon elemanlarını ve sulu hacimleri mümkün olduÄŸu kadar kuzey yönünde tasarlamak

- Bina içinde yatay dağılımda olduÄŸu gibi düşey dağılımda da ekolojik ilkeleri göz önüne almak

- Tasarımın esneklik ve deÄŸiÅŸkenlik kriterlerine imkan saÄŸlanması ve mekanların multifonksiyonel olması

- GüneÅŸ enerjisini kullanmaya yönelik tasarımlar (9).

olarak sıralanabilir. Tüm bu tasarım ilkeleri bina formu-kabuğu, yapı fiziği elemanları, malzeme ve yapım sistemleri bir arada düşünülerek hayata geçirilmelidir.

2.1. Sürdürülebilir Mimarlık Bağlamında Malzeme Seçiminin Önemi; Kağıt

Çevre dostu malzemelerin seçimi ve etkin bir şekilde kullanımı, ekolojik ve sürdürülebilir tasarımın temelini oluşturur. Akla gelen önemli sorulardan bir tanesi, örneğin döşeme malzemesi olarak bambu kullanımı tükenmekte olan bambu ağaçları için tehlike oluşturur mu? Seçilen materyalin "yeşil" malzeme olması yeterli değildir; daha kompleks sorunlar vardır. Sadece doğal kaynakların sürdürülebilirliğini değil, aynı zamanda onların üretim ve taşınması sırasındaki enerji tüketimini, dayanıklılığını ve insan sağlığı üzerindeki etkilerini de düşünmek gerekir. "Yeşil olmayan" materyalleri minimum oranda kullanmak çevreye büyük katkı sağlayacaktır. Malzemenin içerdiği enerjinin çevreye olan etkisi önemlidir. Bu üretimin her aşamasında gerekli olan enerji; hammaddenin çıkartılması, fabrikaya ulaşımı, işlenmesi için kullanılan enerji, kullanılacağı noktaya gelinceye kadar taşınması ve inşası sırasında kullanılan enerji olarak özetlenebilir. Kuşkusuz, başlangıcından kullanımına kadar geçen süreçteki adımları azaltmak, enerji tüketimini de minimuma indirecektir. Metal ve plastik gibi üretim aşaması yoğun olan malzemeler fazla enerji tüketimine neden olacaktır; yerel malzemelerin kullanılması ise enerji tüketimini azaltacaktır. Selüloz esaslı kağıt yeni bir yapı malzemesi değildir. Ancak genellikle iç mekânlarda daha çok duvarlarda kaplama malzemesi olarak kullanılmaktaydı. Ancak günümüzde güçlendirilerek yapıların hem iç hem de dış yüzeylerinde rahatlıkla kullanılmaktadır (10). Bildirinin diğer kısmında kağıt yapı örnekleri incelenecektir.

3. Shigeru Ban'nin Kağıt Esaslı Tasarımları

Shigeru Ban, School of Architecture'dan mezun olmuştur. Kendisini ucuz malzemelere hayran bir kişi olarak tanımlamaktadır ve ilk kez ısmarlama olarak yapılmış kağıt tüpleri 1986 yılında inşaat malzemesi olarak kullanmıştır. Ban, insanlarda kağıdın zayıf bir malzeme olduğuna dair bir önyargısı olduğu, ancak kağıt bir sanayi ürünün, yangın dayanımının artırabileceğini, su geçirmez olabileceğini, hatta ahşap kadar güçlü hale de getirebileceğini savunmuştur.

Ban, kağıt-tüp evleri tasarlamaya, Ruandalı mülteciler ve Kobe (Japonya) depreminde evlerini kaybeden depremzedeler için yapılan afet konutları ile başlamıştır. Bu ilk kağıt ev örneklerini son derece kısıtlı bir bütçe ile gerçekleştirerek olumsuz bir durumu tam tersine olumluya çevirebilmiştir. Ban kağıt, bambu, ahşap gibi geri dönüşümlü materyalleri kullanmayı kendisine ilke edinmiş bir tasarımcıdır (11) .

3.1. Kağıt Çardak, Nagoya, Japonya, 1989

Kağıt yapıların ilk örneklerinden biridir. Betonarme dairesel kolonların bir çember etrafında dizilmesi esas alınmış, betonarme kolonlar yerine güçlendirilmiş kağıt tüpler kullanılmıştır. 48 adet tüpün suya karşı dayanıklı olması için parafine batırılmıştır. Prekast beton ayaklar üzerine oturtulan tüpleri üstte ahşap bir çember birleştirir. Üstünde ise kumaş bir örtü vardır. 6 hafta boyunca rüzgâra, yağmura ve ultraviyole ışınlara maruz kalmasına rağmen, dayanıklılığından hiçbir şey kaybetmemiştir (12).

3.2. Odawara Hall and East Gate - Odawara, Kanagawa, Japonya, 1990

Odawara Belediyesi'nin kuruluÅŸunun 50. yılı anısına çok amaçlı bir salon yaptırılmak istenmiÅŸtir. Kağıt çardaktan sonra kağıt tüplerden uygulanan ikinci yapıdır. Orada deneyimlenen bir çok sorun burada geliÅŸtirilen detaylarla çözümlenmeye çalışılmıştır. BaÅŸlangıçta ahÅŸap yapılması düşünülmüş, ancak maliyet ve zamanın çok kısıtlı olması nedeniyle kağıt tüplerden inÅŸa edilmiÅŸtir. Çatıyı taşıtmak için çelik kolonlar kullanılmıştır. 1300 m² büyüklüğündeki iç mekanda 330 adet kağıt tüp kullanılmıştır (13).

3.3. Ozanlar İçin Kütüphane - Zushi, Kanagawa, Japonya, 1991

Kütüphane bir konuta ek bina olarak yapılmıştır. Yapı, Odawara pavyonundan etkilenilerek yapılmıştır. Konut sahipleri bu pavyonu görmüşler ve kitapların depolandığı kütüphanenin de kağıt esaslı bir malzemeden inşa edilmesinin uygun olacağını düşünmüşlerdir.

Kağıt tüpler çatıda ahşap ile desteklenmiş ve çelik teller ile geniş açıklık geçilmiştir. Yan yüzeylerde yer alan 4 büyük kitap rafı kağıt tüplerden bağımsız olarak döşeme üzerinde konsol olacak biçimde tasarlanmıştır. Ayrıca kitap raflarının dış yüzeyinde yalıtım malzemesi kullanılmıştır. Böylece dışarıdan gelebilecek soğuk önlenmiştir (14).

3.4. Miyake Tasarım Stüdyosu - Shibuya, Tokyo, Japonya, 1994

O bölgedeki imar kanunu, yangına dayanıklı dış duvar istediği için strüktür kağıt tüplerden oluşturulmuştur. Düşey yükler tüpler tarafından karşılanmıştır. Böylece tüpler ile döşeme arasında bir kayma olması önlenmiştir. Bina 16.5 metreye 5.2. metre büyüklüğünde bir dikdörtgendir. Tasarım kolonatlı bir düzen ile elde edilen gölge mekanlar üzerine kurulmuştur. Günün değişen her saatinde iç mekanda farklı ışık oyunları yakalamak mümkündür (15).

3.5. Kağıt Ev, Lake Yamanaka, Yamanashi, Japonya, 1995

S şeklindeki 110 kağıt tüpten oluşmaktadır. Kalıcı bir binada ilk kez kağıt tüplerin kullanıldığı bir örnek olması nedeniyle önemlidir. 10 kağıt tüp dikey yükleri taşırken 8 iç mekandaki tüp yanal yükleri taşır. Kolonlar temelde çapraz ahşap desteklerle birleşir. Geniş bir daire yaratılarak içeride ferah bir mekan yaratılmıştır. Serbest duran kağıt tüpler içerisinde WC?yi barındıran bir galeri oluşturur. Büyük dairesel boşluk içerisinde yer alan yaşama mekanında mobilya çok az kullanılmıştır ve bu mekan kayar kapılarla mutfaktan ayrılmıştır. Kağıt tüpler teras ve avluyu birbirine bağlayan iç mekandan dış mekana açılımı sağlayan bir bölücü görevi görmektedir (16).

3.6. Kağıt Kilise-Nagata-ku, Kobe, Japonya, 1995-2005

1995 tarihinde Kobe'deki depremden sonra gönüllüler tarafından yapılmıştır. 160 gönüllünün 5 haftalık bir çalışması sonucunda yapı inşa edilmiştir. Bina 10x15 metre boyutlarındadır. Çatısı polikarbon çatı kaplaması ile örtülmüştür. Elips forma sahip kilise 58 kağıt tüpten oluşmaktadır. Kilise, 2005 yılının temmuz ayında sökülerek tüm materyaller yeniden inşa için Taiwan a gönderilmiştir (17).

3.7. Paper Log House 1995-2001

Shigaru Ban'ın kâğıttan ev yapma fikri 1985 yılında doğmuştur. Ruanda?daki mülteciler için tasarladığı çadırlarda kullanılan ahşap direkler ağaçları yok ettiği için, taşıyıcı sistem olarak kağıt rulolar fikrini ortaya atmıştır. Sıkıştırılmış kağıttan yaptığı geçici evler hala Ruanda'daki mültecilerin barınma yerleridir. Geçici konut olarak düşünülen kağıttan evlerin ana malzemesi kartondan yapılmış rulolardır. 16 metrekare olarak tasarlanan kağıt evlerde, taşıyıcı sistem olarak kolon yerine kumaşların sarıldığı karton rulolar kullanılmıştır. Yerden yüksekliği sağlamak için plastik bira kasaları kumla doldurularak yalıtım elde edilmiş ve yer döşemesi olarak da kontrplak kullanılmıştır. Çapı 10 saantimetrelik ruloları birbirine pencere bantları bağlamaktadır. Bu rulonun içinde hava kaldığı için ısı geçirgenliği düşük olan çift cam gibi bir sistem sağlanmıştır. Bu evlerin ömrü iki yıldır, ama üstüne sürülen vernikle ömrü uzatılabilmektedir.

Hindistan'dakiler, çamur ve balçıktan oluşturulmuş bir zemin üzerine oturtulmuştur. İlkim sıcak olduğu için doğal havalandırma sağlamak amacıyla kağıt tüplerin araları boşluklu bırakılmıştır (18).

3.8. Kağıt Kubbe - Osaka-cho, Gifu, Japonya, 1998

Ahşap bina üreticisi bir firmanın dışarıdaki olumsuz hava şartlarından malzemelerini koruyacak bir örtüye ihtiyacı olmuştur. 27 metre uzunluğunda 23 metre genişliğinde ve 8 metre yüksekliğinde yay şeklinde bir örtü tasarlanmıştır. Kağıt tüplerin rahatlıkla eğilebilmesi için 1.8x0.9 metrelik modüller oluşturulmuştur. Yanal sağlamlık ise metal dayanaklar yerine kontrplaktan üretilen desteklerle sağlanmıştır. Her bir panelin üzerine strüktürel bütünlüğünü bozmayacak şekilde aynı zamanda da içeriye ışık almayı sağlayacak dairesel boşluklar açılmıştır. Yükteki ani değişimlere karşı güçlendirilmiş çelik gergiler kullanılmıştır (19).

3.9. Japon Pavyonu, Expo 2000 Hannover, Almanya, 2000

Konstrüksiyon problemleri ve yangına karşı dayanımı sağlamak gibi sorunlara rağmen Japon Pavyonu, kağıt mimarlık alanında atılan önemli adımlardan birisidir. Hannover Expo'nun temasını 'Ekolojik Tasarım' oluşturmaktaydı. Shigeru Ban'ın amacı da, söküldüğünde minimum atık malzeme bırakacak bir tasarım üretmek olmuştur. Binadan arta kalan tüm malzemenin yeniden kullanılması ve dönüştürülmesi düşünülmüştür. Tasarım Frei Otto ile yapılmıştır. Tünel şeklindeki kemerin 73.8 metre uzunluğunda, 25 metre genişliğinde ve 15.9 metre yüksekliğindedir. Basit bir kemerden farklı olarak yükseklik ve genişlik yönlerinde alçalan ve yükselen bir kemer örgütlenmiştir. En önemli sorun olan uzun boy boyunca gelen yanal yüklere karşı güçlü bir sistem önerme fikri 3 boyutlu gridal bir kabuk yapmayı beraberinde getirmiştir. Bir başka önem verilen durum fazla teknoloji kullanmadan yapıyı inşa etmek olmuştur. Bu nedenlerde birleşim noktalarında ve bağlantılarında metal ve kumaş ile basit yöntemlerle bir araya getirilmiştir.

Bu çalışmalar dışında NewYork'ta Modern Sanatlar Müzesi için yaptığı "Kağıt Kemer" (2000) , Amsterdam'da Kağıt Tiyatro (2003), 2004 yılında Paris'te inşa ettiği Geçici Stüdyo, Japonya dışında gerçekleştirdiği diğer tasarımları arasındadır. Geçici stüdyo, konferans salonları, dinlenme ve çalışma mekanları gibi farklı fonksiyonları bünyesinde barındırır. 2007 yılında Fransa Remoulin de Kağıt Köprü'yü inşa etmiştir. Köprünün inşasında kendisine 24 Fransız öğrenci ve 3 Japon öğrenci yardım etmiştir. Köprü 7.5 ton ağırlığında ve 241 adet 0.47 inch kalınlığında ve 4 inch çapında mukavva tüplerden yapılmış. Köprü 1.5 ton ağırlığında içi su doldurulmuş balonlarla test edilmiş (20).

Sonuç

Küresel ısınma ve doğal kaynakların yok olmaya başlaması yüzyılımızın önemli sorunlarından birini oluşturmakta ve her ikisinin de ortaya çıkmasına yüzde 90 oranında insan kaynaklık etmektedir. Bu kapsamda ekolojik ve sürdürülebilirlik kavramları önem kazanmaktadır. Diğer meslek alanlarında olduğu gibi mimarlık alanında da tasarımcılara önemli görevler düşmektedir.

Shigeru Ban?ın çalışmalarında örneklendiği gibi geri dönüşümlü materyalleri seçmek, bu materyallerle yapıların inşa sürecinde teknolojiyi minimum oranda kullanmak, ekolojik ve sürdürülebilirlik anlamında önemli katkılar sağlayacaktır. Ban?in tasarımları, özellikle geçici binalarda tasarımcılara kaynaklık edebilir.

Kaynaklar

1.         Koçhan, A., 2002, Sürdürülebilir Gelecek İçin Ekolojik Tasarım, Yapı 249, 8, 45-53

2.         Günel, M.Ö., 2004, Sürdürülebilir Bina Tasarımında Ä°klim Verilerinin DeÄŸerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Ä°TÃœ, Fen Bilimleri Enstitüsü

3.         Koçhan, A., 2003a, Sürdürülebilir Toplu Konut Tasarımı, Yapı, 256, 3, 49-55

4.         www.tubitak.gov.tr/btpd/btspd/platform/enerji/bolum4_1.html, 28 Mart 2005

5.         Alexander C., A Pattern Language, Oxford University Pres, 1077, New York, 23

6.         Renda, Y., 1995, Sürdürülebilir Turizm, Bilim ve Teknik, 332, 48-51

7.         Canan, F., 2003, Sürdürülebilir Bir Mimarlığa DoÄŸru, Yapı 256, 3, 56-64

8.         Koçhan, A., 2003, Sürdürülebilir Toplu Konut Tasarımı, Yapı 256, 3, 49-55

9.         Tönük, S. (2001), Bina Tasarımında Ekoloji, YTÃœ Basım-Yayın Merkezi, Ä°stanbul.

10.       Wilhide, E., 2002, ECO; An Essential Source Book for Environmentaly Friendly Design and decoration, Universe Pub., 122-125

11.       http://www.shigerubanarchitects.com/ 25 Mayıs 2008

            McQuaid, M., 2006, Shigeru Ban, Phaidon Press

12.       a.g.e. (11)

13.       a.g.e. (11)

14.       a.g.e. (11)

15.       a.g.e. (11)

16.       a.g.e. (11)

17.       a.g.e. (11)

18.       a.g.e. (11)

19.       a.g.e. (11)

20.       a.g.e. (11)