Çatı Tasarımında Beklentileri Etkileyen Teknik ve Sosyo-Kültürel Etkenler

24 Ocak 2014 | TEKNİK MAKALE 48. Sayı (Ocak-Şubat 2014)

Yrd. Doç. Dr. Sibel Demirarslan Kocaeli Üniversitesi KMYO Öğr. Gör. Oğuz Demirarslan Maltepe Üniversitesi
1. Giriş


Bir binanın üst bölümüne inşa edilen; taşıma, iklimsel dış etkilere karşı koruma, ısı, su, nem ve buhar yalıtımı, sese karşı yalıtım sağlama, gereği halinde binanın içinin doğal ışık almasına çözüm olma, farklı uygulamalarla kullanılabilir alanlar olarak değerlendirilebilen, binaya estetik özellik kazandıran, bazen de simgesel bir etki veren yapı elemanına “Çatı” denilmektedir. Çatının bu görevlerini gerçekleştirmesinin yanı sıra bina tasarımını gerçek bir şekilde bütünleyen bir tasarıma da sahip olması beklenir. Bir bina tüm silueti ile kentin bir parçasıdır; çünkü bir bina tek başına düşünülemeyeceği gibi, tasarımı da sadece plansal çözümle sınırlandırılamaz. Çatıdan temele bir bütün olan bina, çevrenin tümleyeni olduğu gibi aynı zamanda da coğrafyanın ve sosyal çevrenin bir parçasıdır. Bir caminin kubbesi, bir kilisenin tonoz çatısı veya bir spor tesisinin uzay kafes örtüsü aynı zamanda bir sembol etkisine sahip olabilir.


2. Çatıda Strüktürle ilgili Çözümler - Çatı Biçimleri - Üst Örtme Sistemleri
Çatı sistemleri farklı özelliklere göre çeşitlenmekte ve tasarımı yönlendiren verilerden ortaya çıkan ihtiyaca göre uygulanabilmektedir.



Kızıl Kilise-Yağıkesen köyü (üstte)
Spor tesisi (altta)


2.1.Biçimlerine göre çatılar
- Sundurma çatı, Topuz çatı, Şed çatı, Kule çatı, Mansard çatı, Fenerli çatı, Teras çatılar (üzerinde yürünen teras çatılar, üzerinde yürünmeyen teras çatılar)


2.2. Eğimlerine göre
Çatılar eğimlerine göre üçe ayrılır: 
- Düz Çatılar
   Eğim açısı, 5 dereceye kadar olan çatılardır


- Orta Eğimli Çatılar
   Eğim açısı 5 derece ile 40 derece arasında olan çatılardır


 - Dik Çatılar
   Eğim açısı, 40 dereceden fazla olan çatılardır.


2.3. Büyük Açıklık Geçme Sistemleri
Mekân boyutlarının büyük olduğu, buna karşılık düşey taşıyıcıların seyrek olarak yerleştirildiği taşıyıcı sistemli binalarda, binanın üzerini kapamak bir teknik problemdir. Bu tip binaların çatı çözümleri büyük açıklığı geçebilecek özelliğe sahip, mümkün olduğunca küçük kesitli ama yüksek mukavemetli malzemelerle geliştirilen özel detaylandırma sistemleri ile veya özel geometrik formlarla yapılabilmektedir.


2.3.1. Uzay Kafes ve Makaslar
Uzay kafes sistemler iki uçlarına konik parçalar kaynatılmış olan ve çubuk olarak adlandırılan çelik boruların, içlerine yerleştirilen cıvatalar ile çelik birleşim kürelerine tespiti yolu ile üç boyutlu olarak oluşturulmaktadır. İmalatın tamamı atölyede hazırlanıp şantiyede montajı yapılacak şekilde dizayn edilmektedir. Fotoğraflarda da görülebileceği üzere sistem, boru, küre, cıvata, aşık ve mesnet elemanlarından oluşmaktadır. Büyük açıklık geçmeye olanak sağlayan bir sistemdir.



Uzay kafes Tonoz uygulaması (üstte)
Makas detayı (altta)


2.3.2. Kabuk sistemler, Kubbe ve Tonozlar
Tonoz, mimarlıkta kemerlerin biraraya gelmesi ile oluşturulan genellikle tavan örtüsü olarak işlev gören yapı parçasıdır. Kabuk tipi eğrisel formlu çatı sistemlerinde başta betonarme olmak üzere çelik, ahşap, alüminyum, plastik ve cam gibi malzemeler kullanılabilmektedir.



Örnek uygulamalar


2.4. Yeşil Çatı
Yeşil alanların azaldığı günümüzde çevreyle dost bina, ekolojik bina gibi kavramlar dahilinde yapılan bir güncel uygulama gibi görünse de, ülkemizde yöresel uygulamalar olarak yer alan toprak damlı binalar, arduaz taş kaplı çatılar da aslında çevreyle dost çatılara örnek oluştururlar. Dikey büyüyen binalarda yeşilden kopmamak için yapılan yeşil teras uygulamaları, aynı zamanda binaya estetik bir farklılık da katmaktadır.



Yeşil bina ve çatı örnekleri
                             
2.5. Açılır Çatı Sistemleri
Açılır çatı örtü sistemleri, doğanın olumsuz etkilerinden arınmış gün ışığıyla dolu ortamlar oluşturmak için tasarlanmıştır. Bu sistem ile ister özel, ister ticari amaçlı her türlü açık alanı, kapalı ancak şeffaf mekânlar olarak sık ve işlevsel hale getirmek mümkündür. Bu sistem, panellerin birbirinin üzerinde hareket ederek açıldığı ve sabit bir modül üzerinde toplandığı çatı örtü sistemidir. Mahyadan aşağıya açılabildiği gibi, istenildiğinde aşağıdan mahyaya doğru da manüel veya motorlu olarak açılabilmektedir.


3. Çatı Tasarımına Etki Eden Faktörler
Çatı tasarımına etki eden faktörleri üç ana başlık altında toplamak mümkündür. Bunlar,
- Dış etkenler
- Sosyo-kültürel etkenler
- Fonksiyon-işlev
- Mimari akımlar ya da moda uygulamaların etkisi 
- Malzemelerin özellikleri ve sağladığı imkânlar, ilgili standartlar
- Yasa ve Yönetmeliklerdir.
 
3.1. Dış Etkenlerin Çatı Tasarımına Etkisi
Çatı biçimi ile birlikte bir bina tasarımını etkileyen ve yönlendiren, dış etkenlerin en belirleyicisi iklimsel verilerdir. Diğer etkenler olarak çevreye zararlı kimyasal gaz atıklar, kuş, böcek gibi canlıların varlığı, yuva yapma durumları, hakim rüzgarın yönü ve şiddeti, coğrafi konumlanma olarak sayılabilir.
İklim, bina tasarımını hem kaba hem de ince yapı açısından etkilediği gibi, çatı biçimlendirme yönünden de etkilemektedir. Çok sıcak, çok soğuk, çok yağışlı olma gibi bölgesel iklim değişkenleri çatı biçimini dik eğimli, az eğimli, teras çatı gibi uygulamalara yönlendirir. Bunların en gözle görüleninden birisi, kar yağışının fazla olduğu yörelerdeki bina çatılarının dik eğimli yapılmasıdır. Kar bir bina üzerine etkiyen ciddi bir yüktür; bu nedenle çatı üzerinde birikmesi istenmez ve kendi kendine akmasını sağlayacak bir eğim verilir. Dağ evleri, dağ otelleri tasarımlarında en önemli konudur.



Ayder Yaylası


3194 Sayılı İmar Kanunu, “Çatı yapılması gereken yerlerde; çatı meyili yüzde 33’ü geçemez. Bu eğim içerisinde kalmak şartıyla çatı şekli serbesttir. Ancak tek satıhlı çatı yapılamaz” dese de yöresel iklim koşullarına göre, yerel yönetimler farklı uygulama kararları alabilmektedirler. Sıcak iklimi olan yörelerde ise teras çatı uygulaması göze çarpar; hatta yazın damda uyurken, düşen vatandaş haberlerine de basında çok sık rastlanır. 


3.2. Sosyo-Kültürel Etkilerin Çatı Tasarımına Etkisi
Kültür, bir toplumun tarihsel süreç içerisinde ürettiği ve kuşaktan kuşağa aktardığı her türlü maddi manevi birikimdir ve günlük yaşamdan yeme içmeye, aile yaşamından toplumsal tutum ve davranışlara kadar etkisini gösterir. Bu yansımanın mimaride de etkileri çok fazla olmaktadır. Aslında, zaten mimari yapılar kendileri de birer maddi kültür öğeleridir. Bu nedenle, bina tasarımı yaparken, kullanıcıları bilmek, onların beklentilerini irdelemek, anlamak ve o istekler doğrultusunda tasarım yapmak, alışkanlıklara cevap vermek, gelenekler, görenekler, örf ve adetler doğrultusunda planlamayı yönlendirmek, mahremiyet anlayışı gibi çok önemli kültürel unsurları yaşanılacak mekânlara yansıtmak, kullanımda büyük konfor sağlayacaktır. Geleneksel yerleşimlerde çatılar genellikle eğimlidir; ama düz çatı, toprak damlar ya da Harran evlerindeki gibi konik çatılar da topraklarımızda görülmüştür.  
Bodrum evi, hemen tamamı dikdörtgen planı konumunda olup, dış yüzleri sıva üstüne beyaz boyalı, küçük pencereli, düz çatılı, çatı düzeyinde köşelerde kale burcunu anımsatan kısa çıkıntıları olan yapılardır. Aralarında çok az sayıda taşevler de vardır. Taş evlerin çatıları düz değil ama beşik-örtüsü biçimindedir. 



Kula evi



Bodrum evi


Teraslarda sebze, meyve gibi gıdaları kurutma eylemi, bir teras çatıya yüklenmiş kültürel bir beklenti ve görevdir.
Gaziantep ile ilgili bir yazı bu konuda iyi bir örnek oluşturmaktadır; “Gaziantep, masalsı çarşıları, sıradışı esnafı, hamamları, dış dünyadan kopuk eski evleri ve dillere destan yemekleri ile en görmüş geçirmiş gezgini bile etkileyebilen bir kent. Çocukların ve seyyar satıcıların arka sokaklarda yankılanan sesleriyle uyanırsınız, pencerenizi aralarsanız, karşı evlerin damlarına sıra sıra iplere dizilmiş, kurutulmuş biberler, patlıcanlar asılmıştır.”



Sebze, meyve kurutma


Sıcaklığın fazlalaştığı yaz gecelerinde de özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde damlar yatmak için kullanılır.



Ağustos 2011


Diğer bir örnek ise Harran evleridir. Tarihi, M.Ö. VI. yüzyıla kadar giden Harran evlerinin çatılarının külah biçimli, konik formda yapılmasının da iki belirgin nedeni bulunmaktadır. Bu nedenlerden birincisi, bölgenin çorak olmasından dolayı ağaç malzemenin bulunmayışı; ikincisi ise Harran’da bol miktarda bulunan tuğla malzemedir. Gayrı muntazam bir şekilde balçık sıva ile bağlanmış kubbe ve duvarlar, içeriden ve dışarıdan yine bu harçla sıvanmıştır. Ülkemizde rastlanan bir başka örnek, “toprak dam evler”dir. Toprak damlar, yapımı ve malzeme temini kolay olması açısından bazı ufak tefek değişikliklerle olmakla beraber ülkemizin hemen her bölgesinde uygulanmıştır. Örtü, kalın ve ağır olan bir toprak katmanından oluşmaktadır. Deprem için sakıncalıdır; bu nedenle kalınlığı azaltabilmek için çözümler ve çareler araştırılmış ve uygulanmıştır. Daha geçirimsiz toprak cinsi kullanmak, katkılar eklemek (Kireç, kireç+odun külü gibi), eğim vermek gibi uygulamalar ile suyla ve dış etkenlerle daha kolay savaşmasını sağlama yöntemleri birer çözümdür. 



Harran evleri


3.3. Fonksiyon
Fonksiyon, tamamen ihtiyaçlardan çıkmakta, tasarım ve planlamayı yönlendirmektedir. Çatının teras çatı olarak kullanılması, çatı arası kat kullanım, çatıdan ışık alma uygulamaları birer fonksiyonel çözümlemedir. Bu uygulamaların yasal olarak yaptırımları bulunmaktadır ama engelleme yoktur, sınırlama vardır. Çatıya teras çatı formu verildiğinde, çözülmesi gereken sorunlar en başta yalıtım sorunları olmaktadır; su, ısı, ses yalıtımı, buhar geçiş kontrolü sağlanmalıdır. Teras çatılarda, binanın kullanım alanı tamamen veya kısmen kullanılabilecektir. Çatı arasında mekân oluşturma ile ilgili yasada yer alan en önemli madde şöyledir; “Çatı aralarına bağımsız bölüm yapılmaz. Bu kısımlarda ancak su deposu, asansör kulesi ve son kattaki bağımsız bölümlerle irtibatlı piyesler yapılabilir. Ancak, üst kat tavan döşemesi ile çatı örtüsü arasında kalan bu hacimler, ilave kat döşemeleri yapılmak suretiyle bölünemezler”. Demek ki, son katla ilişkilendirmedikçe çatı arasında bağımsız bölüm oluşturmak, bağımsız olarak tapuya kaydetmek, müstakil olarak satmak mümkün olmamaktadır. 



Çatı penceresi



Dubleks ev planı


Bir mekâna çatıdan ışık almak fabrika, atölye gibi sanayi binalarının yanı sıra alışveriş merkezleri, okullar, yüzme havuzu ve spor kompleksleri gibi fonksiyon gözetmeksizin ihtiyaç duyulan her yerde uygulanabilir.


3.4. Mimari Akımlar ve Moda Uygulamalar
Moda, giyim, yeme-içme kültürü, malzeme gibi pek çok şeyi etkilerken mimariyi de etkilemektedir. Mimari de cephe kaplamaları, Fransız balkon uygulamaları, farklı parapet ya da küpeşte malzemeleri gibi hem tasarım hem de malzeme de moda veya büyük kitleleri etkileyen mimari akımlar etkili olmuştur ve olmaktadır. Çatı dubleks uygulamaları da tasarım aşamasındaki son yılların yaygın uygulamalarından modaya dönüşen bir uygulamadır. İmar yasası da bu uygulamaya son katla ilişkili piyesler yapılması şartıyla izin vermektedir. Bu nedenle son yılların konut projelerinde çatının bir başka uygulaması çatı dubleksler sıklıkla görülmektedirler.
Çatı pencereleri, çatıda kısmi teras çatı uygulamaları da bu planlamalarda yer almaktadır.



Fabrika, atölye, spor tesisi gibi binalarda uygulanan çatı ışıklıkları





3.5. Malzemenin İmkânları
Bir tasarımda en önemli unsur malzeme özellikleridir. Bir malzeme ile yapılabilecekler bellidir, çünkü... Çatı kaplamalarında da çatının eğimine bağlı olarak kiremit, membran, oluklu levhalar, arduvaz örneğindeki gibi doğaltaşlar, yeşil çatı elemanları, toprak gibi pek çok malzeme çatılarda kullanılmaktadır. Teras çatılarda ise üzerinde yürünen veya yürünmeyen olma durumuna göre detaylandırılabilir ve uygun malzemeler seçilebilir.



Arduvaz, Kiremit, Toprak dam


4. SONUÇ
Çatı bir binanın ayrılmaz parçasıdır; hem strüktürel görevi, hem fonksiyonel görevi, hem de gerek binaya, gerekse kentsel siluete yaptığı veya yapamadığı estetik katkı ile... Çatısız bir bina her türlü bitmemiştir. Fonksiyon, su, nem, ses, ısı, yalıtım ve yangına karşı dayanım, estetik gibi pek çok yönleri ile eksiktir. Bina tasarımlarında Vıtrivius’un belirttiği en önemli unsurlardan olan kullanışlılık, sağlamlık, güzellik konusunun çatı tasarımı ve uygulamalarında da çok önemli olduğu açıktır. Metin içersinde örneklendirildiği gibi çatı formu, imar verileri, kültürel faktörler, kullanım alanı ve amacı, yöresel ve iklim faktörlerinin, fonksiyona yönelik yaptırımların, işlevsel zorunlulukların, estetik kaygıların, yasal zorunlulukların etkisi ile biçimlenmekte, bazen daha geniş kullanım imkânı, bazen de sınırlama gelebilmektedir. Bir binanın veya kafeterya, kameriye, spor tesisleri gibi dış mekânların üst örtme bölümünü oluşturan çatı ile ilgili hem tasarım ve planlama, hem inşaat sürecinde daha seçici olmak gerekir.  Yasa, yönetmelik gibi yaptırımı olan ve standartlar gibi teknik olarak yönlendiren konularda çalışma ve yenilikler yapılırken, bu çalışmada önemle üzerinde durulmaya çalışılan kültürel ve yöresel değişkenlerin etkisi mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır. Bölgenin kültürel, iklimsel, fiziki, yaşamsal, yani maddi ve manevi kültürel unsurları göz önünde bulundurularak, bazı özel farklılıklar yapılması  oranın insanlarının daha rahat, daha konforlu yaşayacağı mekânlar oluşturulmasına fayda sağlayacaktır.

 

---

R E K L A M